Ο σταυρός ως δρόμος προς την σωτηρία
Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεου Βλάχου
Γι' αυτόν τον λόγο εμφανίσθηκαν πολλοί νομοθέτες που αγωνίσθηκαν και αγωνίζονται να κάνουν υποφερτές τις κοινωνικές συνθήκες. Έτσι τα ανθρώπινα πολιτεύματα στηρίζονται στην λογική, στην ανθρώπινη εφευρετικότητα και, φυσικά, όλα εξαρτώνται από τις υπάρχουσες κοινωνικές συνθήκες, αλλά και την δυνατότητα θεραπείας.
Το πολίτευμα όμως της Εκκλησίας είναι σταυρικό. Στηρίζεται πάνω στον Σταυρό του Χριστού. Παρακαλούμε τον Θεό να φυλάττη το δικό Του πολίτευμα δια του Σταυρού.«Και το σον φυλάττων διά του σταυρού σου πολίτευμα». Νομίζω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι αγνοούν ότι ο Σταυρός είναι η βάση του ορθόδοξου εκκλησιαστικού πολιτεύματος και ότι το ορθόδοξο πολίτευμα είναι σταυρικό. Θα ήταν, λοιπόν, καλό να χαραχθούν μερικές απλές σκέψεις για το κρίσιμο αυτό θέμα, αφού μάλιστα πιστεύω ότι αν θα μπορέσουμε να καταλάβουμε αυτήν την μεγάλη αλήθεια θα μπορέσουμε να εισδύσουμε στο πραγματικό και βαθύτερο νόημα της Ορθοδοξίας.
Κατ' αρχάς ο Σταυρός στην πατερική διδασκαλία, εκτός του ότι είναι το ξύλο πάνω στο οποίο ο Χριστός τελείωσε την ζωή Του και θριάμβευσε εναντίον των δυνάμεων του σκότους, συγχρόνως είναι και η άκτιστη ενέργεια του Θεού που έσωζε τους ανθρώπους προ του Νόμου, μετά τον Νόμο, προ της ενανθρωπήσεως του Χριστού και μετά από αυτήν.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς σε μια ομιλία του αναπτύσσει αυτήν την θεμελιώδη διδασκαλία της Εκκλησίας.
Τονίζει
ότι Σταυρός είναι «η της αμαρτίας κατάργησις». Επίσης, υπογραμμίζει την
αλήθεια ότι ο Σταυρός του Χριστού «προανεκηρύττετο και προετυπούτο
μυστικώς εκ γενεών αρχαίων, και ουδείς ποτε κατηλλάγη τω Θεώ χωρίς της
του Σταυρού δυνάμεως».
Έτσι ο Σταυρός του Χριστού προτυπωνόταν μυστικώς στην Παλαιά Διαθήκη και στην πραγματικότητα, όπως λέγει στην συνέχεια της ομιλίας του ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, βιώνονταν από όλους τους Προπάτορας και τους Προφήτας. Πραγματικά, «φίλοι Θεού πολλοί των πρό νόμου και μετά νόμον, μήπω του Σταυρού φανέντος». Έτσι «και ο Σταυρός ην εν τοις προγενεστέροις και πρό του τελεσθήναι».
Βεβαίως, το σχήμα του Σταυρού πάνω στον οποίο ο Χριστός τελείωσε την ζωή Του είναι τίμιο και προσκυνητό, γιατί είναι εικόνα του εσταυρωμένου. Έχει μεγάλη αξία διότι, πάλι κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, ο Χριστός με την θνητή και παθητή σάρκα που προσέλαβε από την Παναγία «τον μεν αρχέκακον όφιν θεοσόφω δελέατι δια του σταυρού αγγιστρεύσας το υπ' αυτού δουλούμενον άπαν ηλευθέρωσε γένος».
Γι' αυτό διά του Σταυρού ήλθε η σωτηρία σε ολόκληρο το ανθρώπινο γένος.
Επομένως, ο Σταυρός είναι το όργανο εκείνο διά του οποίου ο Χριστός απέθανε και με το οποίο νίκησε τις δυνάμεις του σκότους, αλλά συγχρόνως είναι και η άκτιστη ενέργεια του Θεού που έσωζε και σώζει τους ανθρώπους προ του Νόμου και μετά τον Νόμο, προ της ενανθρωπήσεως και μετά την ενανθρώπηση του Χριστού.
Έτσι ο Σταυρός του Χριστού προτυπωνόταν μυστικώς στην Παλαιά Διαθήκη και στην πραγματικότητα, όπως λέγει στην συνέχεια της ομιλίας του ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, βιώνονταν από όλους τους Προπάτορας και τους Προφήτας. Πραγματικά, «φίλοι Θεού πολλοί των πρό νόμου και μετά νόμον, μήπω του Σταυρού φανέντος». Έτσι «και ο Σταυρός ην εν τοις προγενεστέροις και πρό του τελεσθήναι».
Βεβαίως, το σχήμα του Σταυρού πάνω στον οποίο ο Χριστός τελείωσε την ζωή Του είναι τίμιο και προσκυνητό, γιατί είναι εικόνα του εσταυρωμένου. Έχει μεγάλη αξία διότι, πάλι κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, ο Χριστός με την θνητή και παθητή σάρκα που προσέλαβε από την Παναγία «τον μεν αρχέκακον όφιν θεοσόφω δελέατι δια του σταυρού αγγιστρεύσας το υπ' αυτού δουλούμενον άπαν ηλευθέρωσε γένος».
Γι' αυτό διά του Σταυρού ήλθε η σωτηρία σε ολόκληρο το ανθρώπινο γένος.
Επομένως, ο Σταυρός είναι το όργανο εκείνο διά του οποίου ο Χριστός απέθανε και με το οποίο νίκησε τις δυνάμεις του σκότους, αλλά συγχρόνως είναι και η άκτιστη ενέργεια του Θεού που έσωζε και σώζει τους ανθρώπους προ του Νόμου και μετά τον Νόμο, προ της ενανθρωπήσεως και μετά την ενανθρώπηση του Χριστού.
Η Εκκλησία του Χριστού στηρίζεται πάνω στον Σταυρό και όλη η εκκλησιαστική ζωή, όπως σημειώθηκε πιο πάνω, είναι στην πραγματικότητα σταυρική ζωή. Οι Πατέρες συνιστούν ότι πρέπει να προσκυνούμε τον τύπο του Σταυρού, διότι είναι σημείο και τρόπαιο μέγιστο του Χριστού εναντίον του διαβόλου και όλης της αντικειμένης φάλαγγος, «διο και φρίττουσι (οι δαίμονες) και φυγαδεύονται τούτον τυπούμενον ορώντες» (άγ. Γρηγόριος Παλαμάς). Θα ήθελα στην συνέχεια να τονίσω τρεις πραγματικότητες στις οποίες φαίνεται ότι το πολίτευμα της Εκκλησίας είναι σταυρικό, δηλαδή στηρίζεται πάνω στον Σταυρό.
Πρώτον, τα Μυστήρια της Εκκλησίας που αποτελούν το κέντρο της πνευματικής ζωής γίνονται με την ενέργεια του Σταυρού. Το νερό της Κολυμβήθρας αγιάζεται με την σημείωση του Τιμίου Σταυρού, αφού όχι μόνον ο Σταυρός, αλλά και το σχήμα του Σταυρού είναι θείο και προσκυνητό και, επομένως, είναι αγιαστικό. Όταν εισερχόμαστε στην ιερά Κολυμβήθρα βαπτιζόμεθα στον θάνατο του Χριστού, που σημαίνει μετέχουμε της δυνάμεως του Σταυρού. Ο ιερεύς μάς χρίει με το Άγιο Μύρο σχηματίζοντας επάνω μας το σημείο του Τιμίου Σταυρού. Το Μυστήριο της θείας Ευχαριστίας είναι βίωση και μέθεξη του Τιμίου Σταυρού. Κατά την θεία Λειτουργία δεν ενθυμούμαστε τα θαύματα που έκανε ο Χριστός όσο ζούσε, αλλά τον Σταυρό, τον θάνατο και την ανάστασή Του.
Και όταν ο ιερεύς παρακαλή τον Θεό Πατέρα να στείλη το Άγιο Πνεύμα για να μεταβάλη τον άρτο και τον οίνο σε Σώμα και Αίμα Χριστού σχηματίζει πάνω από τα Δώρα τον Τίμιο Σταυρό. Το ίδιο γίνεται με όλα τα Μυστήρια και όλες τις τελετές της Εκκλησίας. Κατά την διάρκεια της «στέψεως» όχι μόνον σχηματίζεται στους νεονύμφους ο Τίμιος Σταυρός, αλλά και όλη η ζωή του χριστιανικού ανδρογύνου, όπως περιγράφεται στις ευχές του Μυστηρίου του Γάμου, είναι σταυρική. Και πραγματικά αν δούμε την οικογενειακή ζωή έξω από τον Σταυρό, τότε αποτυγχάνουμε να την ερμηνεύσουμε και να την κατανοήσουμε ορθόδοξα.
Δεύτερον, όλη η ζωή του Χριστιανού είναι στην πραγματικότητα σταυρική. Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, ερμηνεύοντας την εντολή του Χριστού να αίρουμε τον Σταυρό μας, αναφέρει δύο περιπτώσεις άρσεως του Σταυρού. Η μία είναι όταν παραδίδουμε την ζωή μας υπέρ της ευσεβείας κατά τον καιρό των διωγμών της Εκκλησίας και έτσι περιφρονούμε την ίδια την βιολογική ζωή για την δόξα του Χριστού. Η άλλη είναι — κατά τον καιρό της ειρήνης της Εκκλησίας — όταν ο άνθρωπος ζώντας την ζωή της ευσεβείας αγωνίζεται να σηκώνη τον Σταυρό, σταυρώνοντας τα πάθη και τις επιθυμίες.
Όλη η Αγία Γραφή είναι γεμάτη από προτροπές γι' αυτήν την εργασία. «Νεκρώσατε τα μέλη υμών τα επί της γης», τονίζει ο Απόστολος Παύλος (Κολ. γ', 5).
Ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος κάνει λόγο για τον σταυρό της πράξεως και της θεωρίας. Βέβαια,
οι λέξεις πράξη και θεωρία στην Ορθόδοξη Παράδοση έχουν εντελώς
διαφορετικό νόημα από ό,τι έχουν προσδώσει σ' αυτές οι δυτικοί
Χριστιανοί. Οι τελευταίοι όταν μιλούν για πράξη εννοούν την ιεραποστολή,
δηλαδή όλη την προσπάθεια να «ευαγγελίσουν» τον λαό, και όταν μιλούν
για θεωρία εννοούν τους στοχασμούς και τις σκέψεις που κάνουμε γύρω από
τον Θεό και όλα τα θέματα της χριστιανικής διδασκαλίας.
Αλλά στην Ορθόδοξη Παράδοση όταν κάνουμε λόγο για πράξη εννοούμε κυρίως την μετάνοια, διά της οποίας καθαίρεται η καρδιά του ανθρώπου, και κάνοντας λόγο για θεωρία εννοούμε τον φωτισμό του νου, που εκφράζεται με την νοερά προσευχή και την θέα της ακτίστου δόξης του Θεού. Τόσο η πράξη όσο και η θεωρία είναι βίωση του Σταυρού.
Όταν ο άνθρωπος αγωνίζεται να ακούση τον λόγο του Θεού: «έξελθε εκ της γης σου και εκ της συγγενείας σου» (Γεν. ιβ', 1), δηλαδή καλείται να νεκρώση την πατρίδα και τον κόσμο, να βλέπη πέρα από αυτές τις κτιστές πραγματικότητες, όταν αγωνίζεται να εφαρμόση την παραγγελία του Θεού: «λύσαι το υπόδημα εκ των ποδών σου» (Εξ. γ', 5), δηλαδή να αποθέση τους δερματίνους χιτώνας τους οποίους φόρεσε και διά των οποίων ενεργεί η αμαρτία και να νεκρώση το φρόνημα της σαρκός που αντιστρατεύεται τον νόμο του νοός, και όταν καλήται να ανέβη στο όρος της θεωρίας του Θεού μετά από νόμιμη άθληση, αυτό είναι βίωση του μυστηρίου του Σταυρού.
Γιατί, όπως σημειώνει ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, που ερμηνεύει τα πιο πάνω, «και η εν Θεώ θεωρία του Σταυρού μυστήριον εστι, του προτέρου εκείνου μυστηρίου μείζον». Έτσι βίωση του Σταυρού είναι η φυγή του ανθρώπου από την αμαρτία καθώς επίσης και η φυγή και η νέκρωση της αμαρτίας από τον άνθρωπο. Γι' αυτό λέμε ότι όλη η χριστιανική ζωή είναι βίωση του Σταυρού.
Τρίτον, όλη η ατμόσφαιρα που υπάρχει στην Ορθόδοξη Εκκλησία είναι σταυρική ζωή. Συνιστά το πολίτευμα του Σταυρού. Η θεολογία είναι έκφραση της σταυρικής ζωής, προϋποθέτει μιά νέκρωση του παλαιού ανθρώπου.
Δεν μπορεί κανείς να θεολογήση αν δεν βιώση τον Θεό, και δεν μπορεί να φθάση στην κοινωνία και την ενότητα με τον Θεό, αν προηγουμένως δεν καθαρθή,γιατί, όπως λέγει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, «τέλος αγνείας θεολογίας υπόθεσις». Τόσο η λεγομένη άποφατική θεολογία όσο και η λεγομένη καταφατική θεολογία προϋποθέτουν κάθαρση του ανθρώπου και νέκρωση των σαρκικών δυνάμεων.
Ακόμη, οι λειτουργικές τέχνες, που είναι έκφραση της εκκλησιαστικής παραδόσεως, είναι σταυρικές. Η ορθόδοξη αγιογραφία, η ορθόδοξη αρχιτεκτονική, η ορθόδοξη υμνογραφία και ψαλτική προϋποθέτουν τον Σταυρό.
Η βάση όλων των λειτουργικών τεχνών είναι στα στάδια της πνευματικής τελειώσεως, δηλαδή η κάθαρση, ο φωτισμός και η θέωση.
Αν βλέπουμε αυτές τις λειτουργικές τέχνες έξω από την υπόστασή τους, τότε μάλλον ματαιοπονούμε και δεν βοηθούμεθα στην προσπάθεια να σωθούμε. Πιστεύω ότι δεν υπάρχει νόημα όταν αντικαθιστούμε τις δυτικές θρησκευτικές τέχνες με τις λεγόμενες βυζαντινές, όταν παράλληλα δεν αγωνιζόμαστε να βρισκόμαστε στην προοπτική της καθάρσεως, του φωτισμού και της θεώσεως. Το να ψάλλη κανείς ορθόδοξα και παραδοσιακά προϋποθέτει ένα ήθος. Και αυτό το ήθος δεν το κάνει η εξωτερική συμμόρφωση προς μια παράδοση, αλλά κυρίως και προ παντός ο βαθμός της συμμορφώσεώς μας προς την θεραπευτική αγωγή που διαθέτει η Ορθόδοξη Εκκλησία.
Άλλωστε, από την ορθόδοξη διδασκαλία γνωρίζουμε καλά ότι οι εικόνες αγιάζουν τον άνθρωπο που τις προσκυνά με δύο βασικές προϋποθέσεις. Η πρώτη είναι ότι ο αγιασμός είναι μέθεξη της θείας Χάριτος, δυνάμει της υποστατικής ταυτότητας της εικόνας με το τεθεωμένο αρχέτυπό της. Η δεύτερη είναι ότι οι εικόνες αγιάζουν δυνάμει της πνευματικής καταστάσεως του προσκυνούντος. Αν ο άνθρωπος είναι στο στάδιο της καθάρσεως, τότε βοηθείται για την κάθαρση, αν βρίσκεται στο στάδιο του φωτισμού βοηθείται για την τελείωση αυτού του σταδίου και αν βρίσκεται στο στάδιο της θεώσεως αναπτύσσεται περισσότερο σ' αυτό.
Φαίνεται, λοιπόν, καθαρά ότι η προσκύνηση μιας εικόνας, έστω κι αν είναι βυζαντινή, χωρίς να υπάρχουν αυτές οι απαραίτητες προϋποθέσεις, χωρίς, δηλαδή, να γίνεται μέθεξη της θείας Χάριτος, και χωρίς να ακολουθή ο άνθρωπος την θεραπευτική - ασκητική αγωγή της Εκκλησίας δεν προσφέρει πολλά πράγματα. Το ίδιο ακριβώς γίνεται με όλες τις λειτουργικές τέχνες, τηρουμένων φυσικά των αναλογιών.
Γενικά η ορθόδοξη ζωή προϋποθέτει την νέκρωση των εξωτερικών αισθήσεων για να εμφανισθούν και να αποκαλυφθούν οι εσωτερικές αισθήσεις, την αποβολή της φιλαυτίας προς χάριν της αγάπης, την υπέρβαση του ατομισμού και την μετάβαση του ανθρώπου από την αγάπη που ζητεί τα εαυτής στην αγάπη που δεν ζητεί τα εαυτής, και την μεταμόρφωση όλων των ψυχικών δυνάμεων, ώστε από το παρά φύσιν να οδηγηθούν στο κατά φύσιν και υπέρ φύσιν.
Όλη αυτή η ζωή, που συνιστά την μετάνοια, λέγεται σταυρική και πολίτευμα του Σταυρού. Δεν πρόκειται απλώς για μιά τιμητική εξωτερική προσκύνηση του Σταυρού, αλλά για μυστηριακή βίωση της ακτίστου ενεργείας, δηλαδή της καθαρτικής, φωτιστικής και θεοποιού ενεργείας του Θεού.
Εδώ τίθεται ένα μεγάλο πρόβλημα: ένα Κράτος, έστω κι αν είναι χριστιανικό, έστω κι αν προσπαθή να συντονισθή με το πολίτευμα του Σταυρού, μπορεί στην πραγματικότητα να βιώση αυτήν την σταυρική ζωή;
Η εκκλησιαστική ιστορία έχει αποδείξει καθαρά ότι οι Χριστιανοί των πρώτων αιώνων βίωναν τον σταυρό της πράξεως και της θεωρίας. Η ανάγνωση των κειμένων της Αγίας Γραφής και των Αποστολικών Πατέρων το φανερώνει καθαρά. Επίσης, κατά την διάρκεια των διωγμών υπήρχε βίωση του μυστηρίου του Σταυρού.
Αλλά όταν ο Χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία του Κράτους εισήλθαν κάποιες σκοπιμότητες και έτσι, παρά τις υπάρχουσες εξαιρέσεις, άρχισε να εξασθενή το πολίτευμα του Σταυρού. Μιλάω για πολιτικές σκοπιμότητες γιατί η λεγομένη Βυζαντινή αυτοκρατορία είχε κάνει την επιλογή της, ότι δηλαδή η Ορθοδοξία έπρεπε να αποτελή το στοιχείο ενότητος των κατοίκων της.
Ακριβώς όμως εκείνη την εποχή αναπτύχθηκε ο Μοναχισμός που είναι καρπός και αποτέλεσμα της εκκοσμικεύσεως της ορθόδοξης ζωής. Γι' αυτό οι πρώτοι Μοναχοί όταν συναντούσαν Χριστιανούς προερχομένους από τον κόσμο τούς ερωτούσαν αν υπάρχη Εκκλησία στον κόσμο. Βέβαια, γνώριζαν πολύ καλά ότι υπήρχαν Ναοί, όπου τελούνταν τα Μυστήρια, αλλά αυτοί ρωτούσαν αν υπάρχη το σταυρικό πολίτευμα, αν οι Χριστιανοί βίωναν την πράξη και την θεωρία της χριστιανικής ζωής.
Επίσης η διατύπωση τόσων όρων, αλλά και η δημιουργία τόσων Κανόνων δείχνει ότι άρχισε τότε η εκκοσμίκευση στην χριστιανική ζωή, οπότε η Εκκλησία διά των αγίων Πατέρων της ήθελε να δημιουργήση τα όρια που θα δείχνουν την αλήθεια από την πλάνη.
Μπορεί να φανή παράξενο αυτό που θα πω στην συνέχεια. Η προβολή της διδασκαλίας του ησυχασμού, που έγινε τον 14ον αιώνα από τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά, ήταν αρίστη προετοιμασία του λαού υπό του Θεού να αντιμετωπίση την δυσκολία της υποδουλώσεως στους Τούρκους.
Και επειδή κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας έχουμε την επάνοδο στην ασκητική διάσταση της Ορθοδοξίας, στην βίωση του πολιτεύματος του Σταυρού, γι' αυτό στην πραγματικότητα η ημέρα της υποδουλώσεώς μας στους Τούρκους μπορεί να θεωρηθή Κυριακή της Ορθοδοξίας. Τότε χάθηκαν τα εξωτερικά στηρίγματα, η εξωτερική περίλαμπρη επιφάνεια και άρχισε να φαίνεται και να βιώνεται το εσωτερικό μεγαλείο, δηλαδή άρχισε να βιώνεται η πτωχεία με όλη την ορθόδοξη σημασία της λέξεως.
Σήμερα, δυστυχώς, παρατηρούμε, ότι οι περισσότεροι από μας δεν βιώνουμε το πολίτευμα του Σταυρού.
Έχουμε θρησκειοποιήσει τον Χριστιανισμό, τον έχουμε εκκοσμικεύσει. Όχι μόνον ζητάμε προστασία από το Κράτος, αλλά χάσαμε την ασκητική ζωή. Η θεολογία, η λατρευτική ζωή, ο τρόπος ζωής μας δεν είναι έκφραση του μυστηρίου του Σταυρού, αλλά έκφραση μιας αντισταυρικής ζωής.
Κυριαρχούν οι εξωτερικές αισθήσεις, η λογική, το δικαίωμα και το θέλημα. Από εκεί προέρχονται όλα τα δεινά.
Δεν θέλω να απαριθμίσω διάφορα περιστατικά της σύγχρονης ζωής, ακριβώς γιατί είναι γνωστά σε όλους μας. Εκείνο που θέλω να πω είναι ότι αν δεν μάθουμε τι είναι ο Σταυρός κι αν δε βιώσουμε το μυστήριο του Σταυρού, δεν θα μάθουμε ποτέ τι είναι Ορθοδοξία και ποιά πρέπει να είναι η θέση μας μέσα σ' αυτήν.
Και, φυσικά, δεν θα μάθουμε τι είναι ανάσταση της ψυχής, ούτε τι είναι σωτηρία του ανθρώπου. Και, όπως λένε οι άγιοι Πατέρες, ένας ο οποίος δεν γνωρίζει εκ πείρας τον Θεό, δεν έχει γνώση της ακτίστου Χάριτος του Θεού, αυτός στην πραγματικότητα είναι άθεος.
Άθεοι δεν είναι μόνον εκείνοι που δεν πιστεύουν στον Θεό, αλλά και εκείνοι που δεν έχουν προσωπική πείρα του Θεού.
Το πολίτευμα της Εκκλησίας είναι σταυρικό, δηλαδή στηρίζεται πάνω στον Σταυρό και διαποτίζεται από αυτόν.
Και ο Ορθόδοξος Χριστιανός είναι σταυροφόρος, καρφωμένος πάνω στον Σταυρό. Εκεί αισθάνεται αναπαυμένος. Και επειδή είναι σταυρωμένος γι' αυτό είναι και ελεύθερος.
Αλλά στην Ορθόδοξη Παράδοση όταν κάνουμε λόγο για πράξη εννοούμε κυρίως την μετάνοια, διά της οποίας καθαίρεται η καρδιά του ανθρώπου, και κάνοντας λόγο για θεωρία εννοούμε τον φωτισμό του νου, που εκφράζεται με την νοερά προσευχή και την θέα της ακτίστου δόξης του Θεού. Τόσο η πράξη όσο και η θεωρία είναι βίωση του Σταυρού.
Όταν ο άνθρωπος αγωνίζεται να ακούση τον λόγο του Θεού: «έξελθε εκ της γης σου και εκ της συγγενείας σου» (Γεν. ιβ', 1), δηλαδή καλείται να νεκρώση την πατρίδα και τον κόσμο, να βλέπη πέρα από αυτές τις κτιστές πραγματικότητες, όταν αγωνίζεται να εφαρμόση την παραγγελία του Θεού: «λύσαι το υπόδημα εκ των ποδών σου» (Εξ. γ', 5), δηλαδή να αποθέση τους δερματίνους χιτώνας τους οποίους φόρεσε και διά των οποίων ενεργεί η αμαρτία και να νεκρώση το φρόνημα της σαρκός που αντιστρατεύεται τον νόμο του νοός, και όταν καλήται να ανέβη στο όρος της θεωρίας του Θεού μετά από νόμιμη άθληση, αυτό είναι βίωση του μυστηρίου του Σταυρού.
Γιατί, όπως σημειώνει ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, που ερμηνεύει τα πιο πάνω, «και η εν Θεώ θεωρία του Σταυρού μυστήριον εστι, του προτέρου εκείνου μυστηρίου μείζον». Έτσι βίωση του Σταυρού είναι η φυγή του ανθρώπου από την αμαρτία καθώς επίσης και η φυγή και η νέκρωση της αμαρτίας από τον άνθρωπο. Γι' αυτό λέμε ότι όλη η χριστιανική ζωή είναι βίωση του Σταυρού.
Τρίτον, όλη η ατμόσφαιρα που υπάρχει στην Ορθόδοξη Εκκλησία είναι σταυρική ζωή. Συνιστά το πολίτευμα του Σταυρού. Η θεολογία είναι έκφραση της σταυρικής ζωής, προϋποθέτει μιά νέκρωση του παλαιού ανθρώπου.
Δεν μπορεί κανείς να θεολογήση αν δεν βιώση τον Θεό, και δεν μπορεί να φθάση στην κοινωνία και την ενότητα με τον Θεό, αν προηγουμένως δεν καθαρθή,γιατί, όπως λέγει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, «τέλος αγνείας θεολογίας υπόθεσις». Τόσο η λεγομένη άποφατική θεολογία όσο και η λεγομένη καταφατική θεολογία προϋποθέτουν κάθαρση του ανθρώπου και νέκρωση των σαρκικών δυνάμεων.
Ακόμη, οι λειτουργικές τέχνες, που είναι έκφραση της εκκλησιαστικής παραδόσεως, είναι σταυρικές. Η ορθόδοξη αγιογραφία, η ορθόδοξη αρχιτεκτονική, η ορθόδοξη υμνογραφία και ψαλτική προϋποθέτουν τον Σταυρό.
Η βάση όλων των λειτουργικών τεχνών είναι στα στάδια της πνευματικής τελειώσεως, δηλαδή η κάθαρση, ο φωτισμός και η θέωση.
Αν βλέπουμε αυτές τις λειτουργικές τέχνες έξω από την υπόστασή τους, τότε μάλλον ματαιοπονούμε και δεν βοηθούμεθα στην προσπάθεια να σωθούμε. Πιστεύω ότι δεν υπάρχει νόημα όταν αντικαθιστούμε τις δυτικές θρησκευτικές τέχνες με τις λεγόμενες βυζαντινές, όταν παράλληλα δεν αγωνιζόμαστε να βρισκόμαστε στην προοπτική της καθάρσεως, του φωτισμού και της θεώσεως. Το να ψάλλη κανείς ορθόδοξα και παραδοσιακά προϋποθέτει ένα ήθος. Και αυτό το ήθος δεν το κάνει η εξωτερική συμμόρφωση προς μια παράδοση, αλλά κυρίως και προ παντός ο βαθμός της συμμορφώσεώς μας προς την θεραπευτική αγωγή που διαθέτει η Ορθόδοξη Εκκλησία.
Άλλωστε, από την ορθόδοξη διδασκαλία γνωρίζουμε καλά ότι οι εικόνες αγιάζουν τον άνθρωπο που τις προσκυνά με δύο βασικές προϋποθέσεις. Η πρώτη είναι ότι ο αγιασμός είναι μέθεξη της θείας Χάριτος, δυνάμει της υποστατικής ταυτότητας της εικόνας με το τεθεωμένο αρχέτυπό της. Η δεύτερη είναι ότι οι εικόνες αγιάζουν δυνάμει της πνευματικής καταστάσεως του προσκυνούντος. Αν ο άνθρωπος είναι στο στάδιο της καθάρσεως, τότε βοηθείται για την κάθαρση, αν βρίσκεται στο στάδιο του φωτισμού βοηθείται για την τελείωση αυτού του σταδίου και αν βρίσκεται στο στάδιο της θεώσεως αναπτύσσεται περισσότερο σ' αυτό.
Φαίνεται, λοιπόν, καθαρά ότι η προσκύνηση μιας εικόνας, έστω κι αν είναι βυζαντινή, χωρίς να υπάρχουν αυτές οι απαραίτητες προϋποθέσεις, χωρίς, δηλαδή, να γίνεται μέθεξη της θείας Χάριτος, και χωρίς να ακολουθή ο άνθρωπος την θεραπευτική - ασκητική αγωγή της Εκκλησίας δεν προσφέρει πολλά πράγματα. Το ίδιο ακριβώς γίνεται με όλες τις λειτουργικές τέχνες, τηρουμένων φυσικά των αναλογιών.
Γενικά η ορθόδοξη ζωή προϋποθέτει την νέκρωση των εξωτερικών αισθήσεων για να εμφανισθούν και να αποκαλυφθούν οι εσωτερικές αισθήσεις, την αποβολή της φιλαυτίας προς χάριν της αγάπης, την υπέρβαση του ατομισμού και την μετάβαση του ανθρώπου από την αγάπη που ζητεί τα εαυτής στην αγάπη που δεν ζητεί τα εαυτής, και την μεταμόρφωση όλων των ψυχικών δυνάμεων, ώστε από το παρά φύσιν να οδηγηθούν στο κατά φύσιν και υπέρ φύσιν.
Όλη αυτή η ζωή, που συνιστά την μετάνοια, λέγεται σταυρική και πολίτευμα του Σταυρού. Δεν πρόκειται απλώς για μιά τιμητική εξωτερική προσκύνηση του Σταυρού, αλλά για μυστηριακή βίωση της ακτίστου ενεργείας, δηλαδή της καθαρτικής, φωτιστικής και θεοποιού ενεργείας του Θεού.
Εδώ τίθεται ένα μεγάλο πρόβλημα: ένα Κράτος, έστω κι αν είναι χριστιανικό, έστω κι αν προσπαθή να συντονισθή με το πολίτευμα του Σταυρού, μπορεί στην πραγματικότητα να βιώση αυτήν την σταυρική ζωή;
Η εκκλησιαστική ιστορία έχει αποδείξει καθαρά ότι οι Χριστιανοί των πρώτων αιώνων βίωναν τον σταυρό της πράξεως και της θεωρίας. Η ανάγνωση των κειμένων της Αγίας Γραφής και των Αποστολικών Πατέρων το φανερώνει καθαρά. Επίσης, κατά την διάρκεια των διωγμών υπήρχε βίωση του μυστηρίου του Σταυρού.
Αλλά όταν ο Χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία του Κράτους εισήλθαν κάποιες σκοπιμότητες και έτσι, παρά τις υπάρχουσες εξαιρέσεις, άρχισε να εξασθενή το πολίτευμα του Σταυρού. Μιλάω για πολιτικές σκοπιμότητες γιατί η λεγομένη Βυζαντινή αυτοκρατορία είχε κάνει την επιλογή της, ότι δηλαδή η Ορθοδοξία έπρεπε να αποτελή το στοιχείο ενότητος των κατοίκων της.
Ακριβώς όμως εκείνη την εποχή αναπτύχθηκε ο Μοναχισμός που είναι καρπός και αποτέλεσμα της εκκοσμικεύσεως της ορθόδοξης ζωής. Γι' αυτό οι πρώτοι Μοναχοί όταν συναντούσαν Χριστιανούς προερχομένους από τον κόσμο τούς ερωτούσαν αν υπάρχη Εκκλησία στον κόσμο. Βέβαια, γνώριζαν πολύ καλά ότι υπήρχαν Ναοί, όπου τελούνταν τα Μυστήρια, αλλά αυτοί ρωτούσαν αν υπάρχη το σταυρικό πολίτευμα, αν οι Χριστιανοί βίωναν την πράξη και την θεωρία της χριστιανικής ζωής.
Επίσης η διατύπωση τόσων όρων, αλλά και η δημιουργία τόσων Κανόνων δείχνει ότι άρχισε τότε η εκκοσμίκευση στην χριστιανική ζωή, οπότε η Εκκλησία διά των αγίων Πατέρων της ήθελε να δημιουργήση τα όρια που θα δείχνουν την αλήθεια από την πλάνη.
Μπορεί να φανή παράξενο αυτό που θα πω στην συνέχεια. Η προβολή της διδασκαλίας του ησυχασμού, που έγινε τον 14ον αιώνα από τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά, ήταν αρίστη προετοιμασία του λαού υπό του Θεού να αντιμετωπίση την δυσκολία της υποδουλώσεως στους Τούρκους.
Και επειδή κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας έχουμε την επάνοδο στην ασκητική διάσταση της Ορθοδοξίας, στην βίωση του πολιτεύματος του Σταυρού, γι' αυτό στην πραγματικότητα η ημέρα της υποδουλώσεώς μας στους Τούρκους μπορεί να θεωρηθή Κυριακή της Ορθοδοξίας. Τότε χάθηκαν τα εξωτερικά στηρίγματα, η εξωτερική περίλαμπρη επιφάνεια και άρχισε να φαίνεται και να βιώνεται το εσωτερικό μεγαλείο, δηλαδή άρχισε να βιώνεται η πτωχεία με όλη την ορθόδοξη σημασία της λέξεως.
Σήμερα, δυστυχώς, παρατηρούμε, ότι οι περισσότεροι από μας δεν βιώνουμε το πολίτευμα του Σταυρού.
Έχουμε θρησκειοποιήσει τον Χριστιανισμό, τον έχουμε εκκοσμικεύσει. Όχι μόνον ζητάμε προστασία από το Κράτος, αλλά χάσαμε την ασκητική ζωή. Η θεολογία, η λατρευτική ζωή, ο τρόπος ζωής μας δεν είναι έκφραση του μυστηρίου του Σταυρού, αλλά έκφραση μιας αντισταυρικής ζωής.
Κυριαρχούν οι εξωτερικές αισθήσεις, η λογική, το δικαίωμα και το θέλημα. Από εκεί προέρχονται όλα τα δεινά.
Δεν θέλω να απαριθμίσω διάφορα περιστατικά της σύγχρονης ζωής, ακριβώς γιατί είναι γνωστά σε όλους μας. Εκείνο που θέλω να πω είναι ότι αν δεν μάθουμε τι είναι ο Σταυρός κι αν δε βιώσουμε το μυστήριο του Σταυρού, δεν θα μάθουμε ποτέ τι είναι Ορθοδοξία και ποιά πρέπει να είναι η θέση μας μέσα σ' αυτήν.
Και, φυσικά, δεν θα μάθουμε τι είναι ανάσταση της ψυχής, ούτε τι είναι σωτηρία του ανθρώπου. Και, όπως λένε οι άγιοι Πατέρες, ένας ο οποίος δεν γνωρίζει εκ πείρας τον Θεό, δεν έχει γνώση της ακτίστου Χάριτος του Θεού, αυτός στην πραγματικότητα είναι άθεος.
Άθεοι δεν είναι μόνον εκείνοι που δεν πιστεύουν στον Θεό, αλλά και εκείνοι που δεν έχουν προσωπική πείρα του Θεού.
Το πολίτευμα της Εκκλησίας είναι σταυρικό, δηλαδή στηρίζεται πάνω στον Σταυρό και διαποτίζεται από αυτόν.
Και ο Ορθόδοξος Χριστιανός είναι σταυροφόρος, καρφωμένος πάνω στον Σταυρό. Εκεί αισθάνεται αναπαυμένος. Και επειδή είναι σταυρωμένος γι' αυτό είναι και ελεύθερος.
Το πολίτευμα του Σταυρού
μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου Βλάχουεκδ. Ιερά Μονή
Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), 1992
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου