Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ καὶ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ (Γ. Ν. Παπαθανασόπουλος)

Ἡ ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἡ προσφορὰ τῆς Ἐκκλησίας κατὰ τὴν τουρκοκρατία

Τοῦ Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

.           Μέρα μνήμης ἡ 29η Μαΐου, ἡ ἡμέρα (Τρίτη ἦταν) ποὺ τὸ 1453 συνέβη τὸ τραγικὸ γεγονὸς τῆς ἅλωσης τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Μέρα ἀποφράδα (καταραμένη) ἀποκλήθηκε καὶ συνδέθηκε μὲ θρύλους καὶ μὲ τὸ δημοτικὸ τραγούδι. Μὲ αὐτὸ ὁ λαὸς ἐξέφρασε τὸν καημό του, καὶ ἔτσι θρήνησε τὸν χαμὸ τῆς Βασιλεύουσας. Νὰ τί γράφει ἕνας   θρῆνος τοῦ Πόντου:

Ἕναν πουλὶν καλὸν πουλὶν ἐβγαῖν’ ἀπὸ τὴν Πόλιν
Οὐδὲ στ’ ἀμπέλια κόνεψεν οὐδὲ στὰ περιβόλια,
Ἐπῆγεν καὶ ν᾽ ἐκόνεψεν καὶ ᾽ς σοῦ Ἠλὶ τὸν κάστρον.
Ἐσεῖξεν τ’ ἕναν τὸ φτερὸν ᾽ς σὸ αἷμα βουτεμένον.
Ἐσεῖξεν τ’ ἄλλο χαρτὶν ἔχει γραμμένον.
Ἀπὸ κανεὶς κ’ ἐνέγνωσεν, οὐδ’ ὁ μητροπολίτης,
Ἕναν παιδίν, καλὸν παιδίν, ἔρχεται καὶ ἀναγνώθει.
Σίτ’ ἀναγνώθ’, σίτε κλαίγει, σίτε κρούει τὴν καρδίαν,
«Ἀλὶ ἐμᾶς καὶ βάϊ ἐμᾶς, πάρθεν ἡ Ρωμανία!».
Μοιρολογοῦν τὰ ἐγκλησιάς, κλαίγ’νε τὰ μοναστήρια
Κι ὁ Γιάννες ὁ Χρυσόστομον κλαίει δερνοκοπιέται.
-Μὴν κλαῖς, μὴν κλαῖς Ἅι-Γιάννε μου, καὶ δερνοκοπισκᾶσαι.
–Ἡ Ρωμανία πέρασεν, ἡ Ρωμανία πάρθεν!
–Ἡ Ρωμανία κι ἂν πέρασεν, ἀνθεῖ καὶ φέρει κι ἄλλο.

Οἱ πέντε τελευταῖοι στίχοι ἔχουν καὶ τὴν ἀκόλουθη παραλλαγή:

Ὅλ’ ἔπαιρναν ὑπομονήν, ἐπαῖρναν παρ’γορίαν
Ἅ-γιάννες κι Ἅε-Θόδωρον καὶ Ἁγιὰ Σοφιὰ στὴν Πόλιν
Παρηνοσίαν κ’ εἴχανε οὐδὲ παρηγορίαν.
–Ἁγιάννε, ἔπαρ᾽ ὑπομονήν, ἔπαρ’ καὶ παργ’γορίαν
Οἱ Ἕλληνες γεροῦν κι ἀνθοῦν καὶ φέρουν πάλιν ἄλλα.

 .           Οἱ τελευταῖοι στίχοι δίνουν τὸ στίγμα τῆς μετὰ τὴν ἅλωση ἀρχῆς, τὸ γενέσιο, τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ καὶ θυμίζουν τὰ λόγια τοῦ ἱερομάρτυρα Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου Κυπριανοῦ πρὶν ἀπὸ τὸ Μαρτύριό του, τὴν 9η Ἰουλίου 1821, στὸν Μουσελλὶμ Ἀγά, ποὺ ἀπαθανάτισε ὁ Κύπριος ἐθνικός μας ποιητὴς Βασίλης Μιχαηλίδης:

Ἡ Ρωμιοσύνη ἔν φυλὴ συνότζιαιρη τοῦ κόσμου, Κανένας δὲν εὑρέθηκεν γιὰ νὰ τὴν ἠξηλείψει, Κανένας, γιατί σκέπει την ᾽ποὺ τά ᾽ψη ὁ Θεός μου. Ἡ Ρωμιοσύνη ἔν νὰ χαθεῖ, ὄντας ὁ κόσμος λείψει!

.           Γιὰ τὴν ἅλωση τίθενται δύο ζητήματα. Τὸ πρῶτο εἶναι ἂν ἦταν σωστὴ ἡ ἐπιλογὴ τοῦ λαοῦ, ὅπως τὴν ἐξέφρασε ὁ Νοταρᾶς, «προτιμότερο τὸ ὀσμανικὸ φακιόλιο, παρὰ ἡ παπικὴ τιάρα». Σημειώνεται ὅτι ὁ Νοταρᾶς τὶς ἀμέσως ἑπόμενες ἡμέρες τῆς ἁλώσεως, μὲ ἐντολὴ τοῦ Μωάμεθ, ἐκτελέστηκε μαζὶ μὲ τοὺς δύο πρεσβύτερους υἱούς του, ἐνῶ ὁ νεότερος παραδόθηκε στὸν ἀρχιευνοῦχο τοῦ Σουλτάνου… Τὸ δεύτερο εἶναι ἂν θὰ σωζόταν ἡ αὐτοκρατορία, στὴν περίπτωση ποὺ οἱ Ἕλληνες προσκυνοῦσαν τὸν Πάπα.
.           Τὸ δίλημμα περιγράφει ἀπαράμιλλα ὁ Σπυρίδων Ζαμπέλιος στὸ βιβλίο του «Ἄσματα Δημοτικὰ τῆς Ἑλλάδος- Ἐκδοθέντα μετὰ μελέτης ἱστορικῆς περὶ Μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ» (Ἐν Κερκύρᾳ, Τυπογραφεῖον Ἑρμῆ Α. Τερζάκη καὶ Θ. Ρωμαίου, 1852, σελ. 503 -504). Γράφει:
.           «Ὀφείλει τὸ γένος τῶν Ἑλλήνων, παραιτούμενον τῶν περὶ Ὀρθοδοξίας ἀξιώσεών του, καὶ ἐπὶ σκοπῷ τοῦ νὰ διαφυλαχθῇ ἀπὸ τοὺς ἄκρους κινδύνους, νὰ στρέψῃ ὄμμα συνδιαλλακτικὸν πρὸς τὴν Δύσιν, νὰ παραδεχθῆ τὸν Παπισμόν, νὰ συγχωνευθῇ μετὰ τῶν ἑσπερίων ἐθνῶν, νὰ ἀπολέσῃ τὴν ἀρχαιογόνον φύσιν του, νὰ ἐξουθενηθῇ εἰς τὸν ὠκεανὸν τῶν δυτικῶν ἐθνικοτήτων, νὰ ἀποταχθῇ τῇ αὐθεντίᾳ τοῦ παρελθόντος, νὰ ἀπεκδυθῇ τῆς ἱστορικῆς ἠγεμονείας του καὶ ταῦτα πάντα χωρὶς τῆς βεβαιότητος ὅτι θέλει σωθῇ ποτὲ ἀπὸ τῆς ἡμέραν παρ’ ἡμέραν ἀναβαινούσης βαρβαρικῆς πλημμύρας. Ἢ μᾶλλον, ρέπον πρὸς τοῦτον τὸν βάρβαρον, ἐπειδὴ ταχέως ἢ βραδέως ὁ βάρβαρος μέλλει νὰ νικήσῃ, ὀφείλει πρὸς τοῦτον μὲν νὰ παραχωρήσῃ τὴν αὐτονομίαν, τὸν βυζαντινὸν θρόνον, τὴν πολιτείαν, εἰς ἑαυτὸ δὲ νὰ φυλάξῃ τὴν κατοχὴν τοῦ θρησκεύματος, ὡς παλλάδιον ἐντὸς τοῦ ὁποίου ἤθελε καταφύγη καὶ κρυφθῆ ὁ σπόρος τῆς πολιτικῆς ἐλευθερίας;- Εἰς ἄλλας λέξεις, τί μέλλει νὰ δώσῃ βορὰν εἰς τὸν τῆς Ἀνάγκης ἀδυσώπητον δράκοντα; Τὴν ὕλην, ἢ τὸ πνεῦμα; Νὰ δώσῃ τὸ θρήσκευμα καὶ τὴν ἐν τῷ θρησκεύματι περιεχομένην μέλλουσαν ἀναγέννησιν πρὸς τοὺς Δυτικούς, ἢ νὰ παραδώςσῃ τὸ μεσαιωνικὸν ἀτελέστατον πολίτευμα πρὸς τοὺς διαδόχους τοῦ Ὀτομάνου; Δεξιόθεν κρημνὸς- ἀριστερόθεν τάφος».
.           Καὶ προσθέτει ὁ Ζαμπέλιος: «Δὲν ἐννόησαν καὶ δὲν ἐξετίμησαν εἰσέτι (Σημ.: τὸ 1852…) οἱ Εὐρωπαῖοι τὴν ἀληθινὴν φύσιν τοῦ περὶ ἑνώσεως ζητήματος, διότι δὲν ἐγνώρισαν εἰσέτι καλῶς τὴν φύσιν καὶ τὴν ἀποστολὴν τῆς Ὀρθοδοξίας. Διότι δὲν ἐννόησαν ὅτι δόγμα θρησκευτικόν, οἶον τὸ Ἑλληνικόν, εἶναι ὅρος τῆς τοῦ ἔθνους ἀτελευτησίας, εἶναι αὐτὸ ἐκεῖνο τὸ ἔθνος. Τὸ γένος λοιπὸν τῶν Γραικῶν ὤφειλε κατὰ θείαν οἰκονομίαν, καὶ κατὰ ἱστοριονομικὸν δίκαιον νὰ ὑποπέσῃ ὑπὸ τὴν αἰχμαλωσίαν. Ὤφειλεν εἰς τὴν κολυμβήθραν τῆς δουλείας νὰ βαπτισθῇ, ἵνα ἐξέλθῃ πάντως κεκαθαρισμένον καὶ ἁγνισμένον εἰς τὴν ζωὴν τοῦ μέλλοντος. Αὐτὴν δὲ τὴν καθαρτηρίαν κολυμβήθραν ἡ Ὀρθοδοξία ἡτοίμασεν».
.       Μένει νὰ ἀπαντηθεῖ τὸ ἐρώτημα ἂν οἱ δυτικοὶ ἤθελαν καὶ μποροῦσαν νὰ ἀποτρέψουν τὴν ἅλωση. Ὁ Πάπας καὶ οἱ δυτικοὶ δὲν ἤθελαν νὰ βοηθήσουν τοὺς «σχισματικοὺς» Ἕλληνες στὴν ἄμυνα ἔναντι τῶν Ὀσμανιδῶν. Εἶναι χαρακτηριστικὸς ὁ λόγος τοῦ καρδιναλίου τῆς Φλωρεντίας Ἀντωνίνου: «Δὲν ὑπάρχει λόγος νὰ δοθεῖ βοήθεια σὲ αἱρετικούς, σχισματικοὺς καὶ ἀναθεματισμένους. Ὅπως μὲ τοὺς πανωλόβλητους ἔτσι καὶ μὲ τοὺς ἄθεους αἱρετικοὺς δὲν ἐπιτρέπεται κοινωνία. Πρέπει οἱ Ἕλληνες νὰ ἀφεθοῦν ἀβοήθητοι στὴν τιμωρία, τὴν ὁποία ἐξέλεξε γι’ αὐτοὺς ὁ Θεός». (Βλ. σχ. Ἀρχ. Θυατείρων καὶ Μεγ. Βρετ. Μεθοδίου «Ἕλληνες καὶ Λατίνοι» Β΄ Ἔκδ. Ἀποστ. Διακονία, σελ. 418). Ἂς μὴν ξεχνᾶμε τὸν λόγο τοῦ Πετράρχη: «Οἱ Τοῦρκοι εἶναι ἐχθροί, ἀλλὰ οἱ Ἕλληνες σχισματικοὶ εἶναι χειρότεροι ἀπὸ ἐχθρούς». (Ζοὲλ Νταλέγκρ «Ἕλληνες καὶ Ὀθωμανοὶ 1453-1923», 3η ἔκδ., Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, σελ. 45).
.       Ὑπῆρχε ἕνα μίσος τῶν Δυτικῶν σὲ βάρος τῶν «ἀτίθασων» Ἑλλήνων μετὰ τὸ Σχίσμα τοῦ 1054. Περίτρανη ἀπόδειξη ἡ ἅλωση τῆς Πόλης ἀπὸ τοὺς Φράγκους τὸ 1204 κατὰ τὴν Δ´ Σταυροφορία. Τότε ἀντὶ νὰ πᾶνε νὰ ἀπελευθερώσουν τὴν Ἱερουσαλὴμ κούρσεψαν τὴν Βασιλεύουσα καὶ καταδυνάστευσαν τὸν Ἑλληνισμό. Στὸ «Χρονικό τοῦ Μορέως» εἶναι προφανὴς αὐτὸς ὁ μισελληνισμὸς ὄχι μόνο τοῦ φραγκόδουλου συγγραφέα, ἀλλὰ γενικότερα τῶν Φράγκων. Ἐπίσης μελέτες περὶ τῆς φραγκοκρατίας – ἑνετοκρατίας τῶν Γεωργίου Δώριζα καὶ Κώστα Καιροφύλα γιὰ τὴν Τῆνο, Περικλέους Ζερλέντου γιὰ τὴν Πελοπόννησο, Διακόνου Φιλαρέτου Κουρίτου γιὰ τὴν Κύπρο, William Miller καὶ Νίκου Ζαχαρόπουλου γιὰ ὅλη τὴν Ἑλλάδα, περιγράφουν τὴν καταπίεση ποὺ ὑφίσταντο οἱ Ἕλληνες ὑπὸ τὴν ἐξουσία τῶν Φράγκων καὶ τῶν Ἑνετῶν. Ἦταν τόση ἡ πίεση ἀπὸ τὸν Πάπα καὶ τοὺς ὑποτελεῖς του ἡγεμόνες τῆς Δύσης νὰ τοὺς στερήσουν τὴν ὕπαρξή τους καὶ νὰ τοὺς καταστήσουν ἀνδράποδα, ποὺ τοὺς ἔσπρωχνε στὴν ἄλλη τυραννία, τῶν ἀλλόθρησκων Ὀσμανιδῶν.
.         Τὸ ἄλλο ἐρώτημα εἶναι: Ἂν οἱ Ἕλληνες δέχονταν νὰ καταστοῦν ὑποτελεῖς στὸν Πάπα, τότε αὐτὸς καὶ οἱ δυτικοὶ ἡγεμόνες θὰ εἶχαν τὴ δύναμη νὰ ἀποτρέψουν τὴν ἅλωση; Ἡ ἀπάντηση εἶναι ἀπολύτως ἀρνητική. Κατὰ τὸν Κων. Παπαρρηγόπουλο, ἂν στὴν ἐποχή του ἡ Δύση μετὰ κόπου μποροῦσε νὰ ὁμοφωνήσει ὡς πρὸς τὰ ἀνατολικὰ πράγματα δύσκολα μπορεῖ νὰ παραδεχθεῖ ὅτι μποροῦσε νὰ πολιτευθεῖ διαφορετικὰ πρὶν ἀπὸ 400 χρόνια, πρὶν κατὰ καὶ μετὰ τὴν ἅλωση, ὅταν, ὅπως γράφει, «ἡ μὲν πολιτικὴ περίνοια ἦτο ταπεινοτέρα, τὰ δὲ εὐτελῆ τοπικὰ συμφέροντα ἦσαν πολυπλοκώτερα καὶ ἰσχυρότερα» (Κων. Παπαρρηγόπουλου «Ἱστορία Ἑλληνικοῦ Ἔθνους», Ἔκδ. Οἶκος Ἐλευθερουδάκη, Ἀθῆναι, 1925, τ. 5ος, Μέρος 2ο, σελ. 10). Ἀπόδειξη ὁ πρώην Ὀρθόδοξος Μητροπολίτης Τραπεζοῦντος καὶ μετὰ καρδινάλιος Βησσαρίωνας. Ὁ Πάπας ἀφοῦ τοῦ ἀγόρασε τὴν ψυχή, τὸν ξεγέλασε καὶ δὲν ἀνταποκρίθηκε στὸ αἴτημά του νὰ διοργανώσει σταυροφορία ἀπελευθέρωσης τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Ὀσμανίδες.

ΠΗΓΗ:   ΚΛΙΚ