ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΜΥΘΟΣ ἢ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΣ; [Β´]

ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Μῦθος ἤ πραγματικότης;
[Β´ΜΕΡΟΣ]

Ὑπὸ τῆς  Ξανθ. Συριοπούλου, Φιλολόγου
(Ἄρθρο δημοσιευμένο τὸ 1978, στὸ περιοδικὸ «Η ΔΡΑΣΙΣ ΜΑΣ», τεύχη 143-147)

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: https://christianvivliografia.wordpress.com/2011/03/01/τ-κρυφο-σχολειο-μῦθος-ἤ-πραγματικότ/

.          Ἀπόδειξις τοῦ διωγμοῦ τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς ὠμότητος τῶν Τούρκων εἶναι καὶ οἱ Νεομάρτυρες, ποὺ παρουσιάζονται ἀπὸ τὰ πρῶτα χρόνια, καὶ οἱ ὁποῖοι εἶναι πρόθυμοι νὰ θυσιασθοῦν γιὰ τὴν πίστι τους καὶ δὲν διειλιάζουν οὔτε ἐμπρὸς στὰ πιὸ φρικτὰ βασανιστήρια. Τὴν φλόγα τους αὐτή, ποὺ τοὺς κινεῖ στὸ μαρτύριο, τὴν τρέφει ὄχι μόνον ὁ βαθὺς θρησκευτικὸς ζῆλος, ἀλλὰ γενικὰ καὶ τὸ πνεῦμα τῆς μισσαλοδοξίας καὶ τῆς τυραννίας… Οἱ Νεομάρτυρες στὴν πραγματικότητα ἦσαν καὶ ἐθνομάρτυρες[1]. .          Ἑπομένως κατὰ περιόδους ἡ Ἐκκλησία ἐδιώκετο, τὰ δὲ προνόμια διετηροῦντο φαινομενικά. Φανερὰ μὲν παρουσιάζετο ὅτι δῆθεν ἐπροστατεύετο ἡ Ἐκκλησία, οὐσιαστικὰ ὅμως ἐδιώκετο, πρᾶγμα ποὺ ἐξηρτᾶτο καὶ ἀπὸ τὴν ἑκάστοτε τοπικὴ διοίκησι. Ἑπομένως ἦταν φυσικὸ κατὰ τὸ χρονικὸ αὐτὸ διάστημα νὰ γίνη κρυφὰ προσπάθεια, γιὰ τὴν διατήρησι τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως καὶ τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης.

.        5) Ὅσο γιὰ τὸ τελευταῖο ἐπιχείρημα, ὅτι τόποι ποὺ μέχρι σήμερα ἐδεικνύονται ὡς Κρυφὰ Σχολειὰ κυρίως σὲ Μονές, ὅπως τὸ Κρυφὸ Σχολειὸ τῆς Μονῆς Φιλοσόφου-Δημητσάνης, ἦσαν τόσο πρόβλημα καὶ ἑπομένως ἀπίθανο νὰ μετακινηθοῦν παιδιὰ καὶ νὰ βρεθοῦν τόσο μακριά, χωρὶς τὸν φόβο καὶ τὸν κίνδυνο τοῦ δυνάστη, σημειώνουμε:

.         Τὰ Μοναστήρια, ποὺ κατὰ τὴν Βυζαντινὴ περίοδο ἦσαν τὰ κυριώτερα κέντρα παιδείας, ἦταν πολὺ φυσικὸ νὰ συνεχίσουν τὸ ἔργο, ποὺ εἶχαν, καὶ μετὰ τὴν Ἅλωσι· πολὺ περισσότερο τώρα ποὺ ἔβλεπαν ἐπιτακτικὴ τὴν ἀνάγκη μορφώσεως. Ἑπομένως ψυχὲς ζηλωτῶν καὶ ὁσίων ὀργάνωσαν στὰ Μοναστήρια τὴν ἰδιότυπη ἐθνικὴ ἀντίστασι σὲ ἔκτακτες περιστάσεις. Ἄλλωστε καὶ τὸ ἰδανικὸ τῆς «κατὰ Θεὸν μορφώσεως» (τοῦ Θεοῦ τὰ πράγματα) εἶναι Βυζαντινό[2]. Κατὰ τὴ μακροχρόνια καὶ ὀδυνηρὴ περίοδο τῆς δουλείας οἱ λειτουργοὶ τῆς Ἐκκλησίας ἦσαν ὁδηγοὶ καὶ ποιμένες καὶ οἱ ἱερὲς Μονὲς ἦσαν φυτώρια τῶν γραμμάτων[3] κέντρα στοιχειώδους παιδείας ἤ καὶ ἐργαστήρια ζωγραφικῆς, ἀντιγραφῆς κωδίκων κ.λπ. στηρίγματα τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ ἔμμεσα τοῦ Ἑλληνισμοῦ[4].
.             Συνεπῶς τὰ Μοναστήρια ἦταν φυσικὸ νὰ ἀναλάβουν τὴν Παιδεία. Ὅσο γιὰ ἐκεῖνα ποὺ βρισκόντουσαν μακριὰ εἶναι δυνατὸ ἀφ᾽ ἑνὸς νὰ πήγαιναν τὰ παιδιὰ μὲ τοὺς γονεῖς τους, γιὰ νὰ παρακολουθήσουν καὶ τὶς λατρευτικὲς ἀκολουθίες ἤ ὡρισμένα παιδιὰ νὰ ἔμεναν καὶ μέσα στὰ Μοναστήρια. Ἀφ᾽ ἑτέρου τὰ Μοναστήρια ὑπῆρξαν τὰ κέντρα καὶ τὰ ὁρμητήρια ἀπ᾽ ὅπου μοναχοὶ μὲ τὸ ψαλτήρι καὶ τὸ Ὀκτωήχι διεσκορπίζοντο στοὺς νάρθηκες διαφόρων ἐκκλησιῶν καὶ σὲ σπίτια καὶ συγκέντρωναν γύρω τους λίγους μαθητὰς γιὰ νὰ τοὺς μεταδώσουν στοιχειώδεις γνώσεις.
.             Ἄλλωστε τὸ ἀπόκρημνο τῶν τόπων ποὺ χρημάτισαν ὡς Κρυφὰ Σχολειὰ τί ἄλλο δείχνει, παρὰ τὸ ὅτι ὁ δυνάστης ἀσκοῦσε βία καὶ πίεσι; .            Ἀκόμη ἀπόδειξι ὅτι τὰ Λειτουργικὰ βιβλία ἔχρησιμοποιοῦντο γιὰ νὰ μαθαίνουν τὰ παιδιὰ γράμματα ἀποτελεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι μπροστὰ στὸ Ὀκτωήχι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἦταν τυπωμένο τὸ ἑλληνικὸ Ἀλφάβητο, σὲ ὡρισμένες δε ἐκδόσεις καὶ τὸ Λατινικό.
.        Δὲν ὑποστηρίζει βέβαια κανείς, ὅτι πρόκειται γιὰ σχολεῖα ὠργανωμένα, γράφει ὁ Μητροπολίτης Ἀθηναγόρας γιὰ τὶς Μοναστηριακὲς Σχολὲς Ἰωαννίνων: «Ἄς μὴ λησμονῶμεν, ὅτι αἱ ἀκμαῖαι καὶ τραναὶ αὐταὶ Σχολαὶ δὲν ἦσαν εἰμὴ τὸ κελλίον τῆς Μονῆς, διότι συνήθως τότε εἰς τὰς Μονὰς τὰς πέριξ τῶν πόλεων ἵδρυον τὰς Σχολὰς των καὶ ὁ λογιώτερος τῶν μοναχῶν ἐξετέλει καὶ χρέη διδασκάλου, διδάσκων τὰ στοιχειώδη μαθήματα εἰς μαθητὰς οὐχὶ περισσοτέρους τῶν δέκα».
.               Τὸ ὑπέροχο ἔργο συνετελέσθη στὰ Μοναστήρια μὲ πρωτεργάτες μοναχοὺς ὄχι σοφούς, ἀλλὰ πιστοὺς καὶ ἁγίους, ποὺ μὲ συναίσθησι καὶ ἱερότητα ἐπιτελοῦσαν τὸ ἔργο τους.

ΙΙΙ. Μαρτυρίες γιὰ τὴν ὕπαρξι τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ

.            1. Ἡ ἐπιβίωσι τοῦ ὅρου «Κρυφὸ Σχολειὸ» σὲ τοπωνύμια, ὡς μαρτυρία γιὰ τὴν ὕπαρξί του. Μπορεῖ νὰ μὴ ὑπάρχουν σύγχρονες πρὸς τὸ Κρυφὸ Σχολειὸ ἱστορικὲς μαρτυρίες, ὑπάρχουν ὅμως σαφεῖς ἐνδείξεις ποὺ μαρτυροῦν τὴν ὕπαρξι καὶ λειτουργία τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ. Καὶ αὐτὲς εἶναι τὰ διάφορα τοπωνύμια καὶ οἱ τοπικὲς παραδόσεις ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα[5].
.        Συγκεκριμένα στὴν μικρὴ νῆσο Ἴο, στὴν παραλία τοῦ λιμανιοῦ, ὑπάρχει ὑπόλειμμα ὑπογείου στοᾶς μὲ τὸ ὄνομα «Κρυφὸ Σχολειό». Οἱ χωρικοὶ ὀνομάζουν ἔτσι λείψανο τείχους, ποὺ σώζεται καὶ δημιουργεῖ βαθειὰ κοιλότητα σὰν σπήλαιο· ἀνάλογες τοπικὲς παραδόσεις συνοδεύουν τὸ τοπωνύμιο τοῦτο[6].
.             Ἀλλὰ καὶ στὴ νησῖδα, ποὺ ὑπάρχει στὴν λίμνη τῶν Ἰωαννίνων, ἔχομε τὸ ἴδιο τοπωνύμιο «Κρυφὸ Σχολειό», τὸ ὁποῖο διετηρήθη στὸ στόμα τοῦ λαοῦ καὶ τονίζει τὸν ἀπώτερο σχολικὸ βίο τῆς Μονῆς Στρατηγοπούλων, τῆς λεγομένης τοῦ Ντίλιου, ὅπου ἡ διαμόρφωσι στὸ ἐσωτερικὸ συνηγορεῖ γιὰ τὴ χρησιμοποίησι τοῦ χώρου γιὰ σχολικὴ ἐργασία. Ἀκριβῶς ὅλα αὐτὰ τὰ λανθάνοντα, ἀλλὰ πάντοτε παρόντα στοιχεῖα ἀνεῦρε στὴ συνείδησι τοῦ ἔθνους ὁ Γύζης καὶ ἐδημιούργησε τὸν περίφημο πίνακά του, τὸ «Κρυφὸ Σχολειό»[7].
.            Οἱ ἐνδείξεις εἶναι σαφέστερες καὶ πειστικώτερες σὲ ἄλλο Μοναστήρι, μὲ πλούσια παράδοσι· τὸ Μοναστήρι τοῦ Φιλοσόφου τῆς Δημητσάνης, ποὺ ὐπῆρξε κέντρο παιδευτικὸ κατὰ τὴν Βυζαντινὴ ἀκόμη περίοδο καὶ συνέχισε καὶ κατὰ τὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας νὰ ἀποτελῆ παρηγορία τοῦ λαοῦ, πηγὴ ἀναθερμάνσεως τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος καὶ τοῦ Ἐθνικοῦ φρονήματος. «Κρυφὸ Σχολειὸ» ὠνόμασε κάποτε ὁ λαὸς τὸ Μοναστήρι καὶ ἡ ὀνομασία κατέστη τοπωνύμιο καὶ παρεδόθη μέχρι σήμερα βίωμα καὶ πραγματικότητα καὶ νοσταλγία τῆς δύσκολης ἐποχῆς, ποὺ τὸ ἐγέννησε. Συγκεκριμένα ὀνομάζει «Κρυφὸ Σχολειὸ» ὁ λαὸς τὴν παλαιὰ Μονὴ ἐντὸς τοῦ βράχου![8]
.         Εἰδικὰ γιὰ τὴν περιοχὴ τῆς Δημητσάνης ἔχομε ἔγγραφα τῶν ἀρχῶν τοῦ ΙΖ´ αἰ. δικαιοπραξίες, ποὺ ὑπογράφονται ἀπὸ πλῆθος μαρτύρων ὡρίμου ἡλικίας, πρᾶγμα ποὺ ἀποδεικνύει ὅτι ὁπωσδήποτε εἶχαν μάθει γραφὴ καὶ ὅτι ἡ ἑπομένη τῆς Ἁλώσεως γενεά, καθὼς καὶ ἡ μεθεπομένη δὲν ἔμεινε ἀγράμματη[9].
.          Ἀλλὰ καὶ στὴ Μονὴ Πεντέλης ἐλειτούργησε «Κρυφὸ Σχολειὸ» ἀπὸ τὸ 1578 μέχρι τὸ 1920 ὄχι βέβαια σὲ ὅλες τὶς ἐποχὲς κρυφά. Συνέχισε νὰ λειτουργῆ καὶ ἀργότερα, γιατὶ δὲν ὑπῆρχε ἄλλο Σχολεῖο στὴν περιοχή. Μάλιστα ὑπάρχει πρόσωπο, ποὺ ἐργάζεται στὴ Μονὴ καὶ τὸ ὁποῖο εἶχε παρακολουθήσει μαθήματα στὸ Σχολεῖο τῆς Μονῆς τὸ 1920[10].
.          Ἀκόμη καὶ στὴ νῆσο Κάλυμνο στὴ θέσι Βαθὺ ὑπάρχει σπηλιὰ στὴν ὁποία ὁδηγεῖ πέτρινη σκάλα καὶ ὀνομάζεται «Δασκαλειὸ» καὶ κατὰ τὴν τοπικὴ παράδοσι ἐλειτούργησε Κρυφὸ Σχολειό[11].
.        Κρυφὸ Σχολειὸ ὀνομάζεται καὶ τὸ Μοναστήρι τῆς Ἁγίας Τριάδος στὴν Τῆνο, κοντὰ στὴν ὁμώνυμη πόλι. Αὐτὸ μάλιστα ἀναφέρεται ὅτι ἔδωσε στὸν Νικόλαο Γύζη τὴν ἔμπνευσι γιὰ τὸ μεγαλόπνοο ἔργο του[12].

συνεχίζεται

---

[1] Πρβλ. Ἀπ. Ε. Βακαλόπουλου, Ἱστορία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ Α, Ἀρχὲς καὶ διαμόρφωσί του, Θεσσαλονίκη 1961, σ. 141-142.

[2] Πρβλ. Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, ἔνθ’ ἀνωτέρω σ. 19.

[3] Πρβλ. Ματθαίου Παρανίκα, Σχεδίασμα περὶ τῆς ἐν τῷ Ἑλλληνικῷ ἔθνει καταστάσεως τῶν γραμμάτων, ἀπὸ ἁλώσεως 1453 μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ἐνεστώσης (ΙΘ’) ἑκατονταετηρίδος, ἐν Κων/πόλει, 1867, σελ. 6-7.

[4] Πρβλ. Ἀπ. Ε. Βακαλόπουλου, Ἱστορία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ Β 1, Θεσσαλονίκη, 1964, σελ. 191.

[5] Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, Σχολὴ Δημητσάνης, σελ. 24 (Μητρ. Παραμυθιᾶς Ἀθηναγόρα, Ἡ Σχολὴ τῶν Φιλανθρωπηνῶν ἐν Ἰωαννίνοις, Ἠπειρ. Χρονικά, τ. Δ’, 1829, σ. 60).

[6] Πρβλ. Τάσου Ἀθ. Γριτσόπουλου, Σχολὴ Δημητσάνης, ἐν Ἀθήναις 1962, σελ. 25.

[7] Αὐτόθι, σελ. 26.

[8] Πρβλ. Αὐτόθι, σελ. 26 καὶ 28.

[9] Πρβλ. Αὐτόθι, σελ. 29-30.

[10] Πληροφορίες ἀπὸ τοὺς μοναχοὺς τῆς Μονῆς Πεντέλης.

[11] Πληροφορίες ἀπὸ κατοίκους τῆς Καλύμνου.

[12] «Ἡ ἐλπίδα τοῦ Γένους», ἔκδ. Ἱερ. Μονῆς Πεντέλης. Ἀθῆναι 1971, σ. 29.

ΠΗΓΗ: περιοδ.: «Η ΔΡΑΣΙΣ ΜΑΣ», τ.143-147, Σεπτ. Ὀκτ. 1978
Στοιχειοθεσία «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ»

ΠΗΓΗ:   ΚΛΙΚ