Μελέτη στο Filioque

 

Γράφει ο Παναγιώτης Ι. Μπούμης στη Romfea.gr
Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

---

Ὁ  ρόλος  τῶν  προθέσεων  ex  (ἐκ, παρά)  καί  a  (ἀπό)

Βασική  αἰτία, ὅπως  φαίνεται, τῆς  εἰσχωρήσεως  τοῦ  Filioque  (= καί  ἀπό  τόν  Υἱό)  στό  λατινικό  Σύμβολο  τῆς  Πίστεως  εἶναι  ἡ  μή  διάκριση  μεταξύ  τῶν  προθέσεων  

ex  καί  a  (ab)  τῆς  λατινικῆς  γλώσσας.

Ἐπίσης  μή  διάκριση  γίνεται  συνήθως  καί  μεταξύ  τῶν  ἑλληνικῶν  προθέσεων  ἐκ  ἤ  παρά  καί  τῆς  ἀπό  τῆς  ἀρχαίας  ἑλληνικῆς  γλώσσας  κατά  τήν  ἀπόδοσή  τους  στά  νεοελληνικά.

Ὅμως  πρέπει  νά  γνωρίζουμε  τά  ἑξῆς:  Γενικῶς  οἱ  προθέσεις  ἐκ  ἤ  παρά  (στά  ἀρχαῖα  ἑλληνικά)  ἔχουν  τήν  ἔννοια  τῆς  ἀμεσότητας, ὅπως  ἐπίσης  καί  ἡ  λατινική  ex, ἐνῶ  ἡ  πρόθεση  ἀπό  ἔχει  τήν  ἔννοια  τῆς  ἐμμεσότητας  (τοῦ  ἐμμέσου), ὅπως  ἐπίσης  καί  ἡ  λατινική  a  (= ἀπό).

Ἀναλυτικότερα  καί  πιό  συγκεκριμένα, ἰδίως  γιά  τήν  περίπτωση  τοῦ  Filioque  ἔχουμε  νά  σημειώσουμε  τά  ἑξῆς:

Ἡ  ἔννοια  καί  ἑρμηνεία  τῶν  ἑλληνικῶν  προθέσεων  ἐκ  ἤ  παρά  εἶναι  ἐκ  μέρους, τ. ἔ.  ἐκπορεύεται  ἕνα  πρόσωπο  τῆς  Ἁγίας  Τριάδος  (τό  Ἅγιο  Πνεῦμα)  ἀμέσως, ἀπ'  εὐθείας, ἐκ  μέρους  ἄλλου  προσώπου  (τοῦ  Πατρός), χωρίς  νά  παρεμβάλλεται  μεταξύ  τους  ἄλλο  πρόσωπο  (ὁ  Υἱός), τό  ὁποῖο  ἔτσι  δέν  συμμετέχει  στήν  ἐκπόρευση, στήν  προέλευση, τοῦ  Ἁγίου  Πνεύματος.

Ἀντιθέτως  ἡ  ἔννοια  τῆς  προθέσεως  ἀπό  εἶναι  τῆς  ἐμμεσότητας, τ. ἔ.  σημαίνει  ὅτι  ἕνα  πρόσωπο  (τό  Ἅγιο  Πνεῦμα)  ἐκπορεύεται  καί  ἐμμέσως  ἀπό  ἕνα  ἄλλο  πρόσωπο  (ἐκτός  ἀπό  τόν  Πατέρα).

Ἔτσι  δίνει  ἡ  πρόθεση  ἀπό  τή  δυνατότητα  νά  παρεμβληθεῖ,  νά  συμμετέχει,  καί  ἄλλο  πρόσωπο  (ὁ  Υἱός)  μεταξύ  τους,  (μεταξύ  Πατρός  καί  Ἁγίου  Πνεύματος).

Ὁπότε  μπορεῖ  νά  συμμετέχει  στήν  ἐκπόρευση, στήν  προέλευση  καί  τό  ἄλλο  πρόσωπο  (ὁ  Υἱός).

Τό  ἴδιο  συμβαίνει  καί  στά  λατινικά:  Ἡ  πρόθεση  ex  (= ἐκ  ἤ  παρά  ἤ  ἐκ  μέρους)  σημαίνει  τήν  ἄμεση, τήν  ἀπ'  εὐθείας  ἐκπόρευση-προέλευση  ἑνός  προσώπου  (τοῦ  Ἁγίου  Πνεύματος)  ἀπό  ἕνα  ἄλλο  πρόσωπο  (τοῦ  Πατρός), χωρίς  συμμετοχή, χωρίς  παρεμβολή, ἄλλου  προσώπου  (τοῦ  Υἱοῦ).

Ἀντιθέτως  ἡ  πρόθεση  a  (=  ἀπό)  δίνει, ἕνεκα τῆς ἐμμεσότητάς της,  τή  δυνατότητα  νά  σημαίνει  ὅτι  τό  ἐκπορευόμενο  πρόσωπο  (τό  Ἅγιο  Πνεῦμα)  μπορεῖ  νά  ἐκπορεύεται  (νά  προέρχεται)  καί  ἀπό  ἄλλο  πρόσωπο, νά  παρεμβάλλεται  δηλαδή  μεταξύ  τοῦ  πρώτου  προσώπου  (τοῦ  Πατρός)  καί  τοῦ  τρίτου  προσώπου  (τοῦ  Ἁγίου  Πνεύματος)  ἕνα  ἄλλο  πρόσωπο, τό  δεύτερο  (τοῦ  Υἱοῦ), ἤ  ἀλλιῶς  νά  συμμετέχει  στήν  ἐκπόρευση  καί  τό  ἄλλο  πρόσωπο  (ὁ  Υἱός).

Κατόπιν  τούτων, ἐάν  ἀγνοήσουμε  καί  παραθεωρήσουμε  τή  διαφορά  τῶν  ἐννοιῶν  αὐτῶν  στίς  ἐν  λόγῳ  προθέσεις  παρά-ἐκ  καί  ἀπό  στά  ἀρχαῖα  ἑλληνικά, καθώς  καί  στά  λατινικά  ex  καί  a, εὔκολο  εἶναι  νά  παρασυρθοῦμε  σέ  σφάλμα.

Πρέπει  δηλαδή, ὅταν  κάποιος  χρησιμοποιεῖ  τίς  προθέσεις  ἐκ  ἤ  παρά, ὅπως  καί  τήν  ex  (= ἐκ  ἤ  παρά)  στά  λατινικά  (στό  λατινικό  κείμενο  τοῦ  Συμβόλου  τῆς  Πίστεως), νά  θέτει  τό  ἐκ  τοῦ  Πατρός  ἐκπορευόμενον  μόνον, χωρίς  τό  «καί  ἐκ  τοῦ  Υἱοῦ», δηλαδή  χωρίς  τό  Filioque, γιατί  ὅπως  προείπαμε  οἱ  προθέσεις  παρά, ἐκ  καί  ex  περιέχουν  τήν  ἔννοια  τῆς  ἀμεσότητας, τοῦ  ἀμέσου.

Ὅταν  ὅμως  χρησιμοποιεῖ  ἄλλος  τήν  πρόθεση  ἀπό  ἤ  a  (= ἀπό)  ἔχει  τή  δυνατότητα  νά  παρεμβάλλει  τό  καί  ἐκ  τοῦ  Υἱοῦ  (τό  Filioque), γιατί  τό  ἐπιτρέπει  ἡ  ἔννοια  τοῦ  ἐμμέσου  σ'  αὐτές  τίς  προθέσεις.

Ἐδῶ  τώρα  φτάσαμε  σέ  ἕνα  σημεῖο  κρίσιμο  πού  πρέπει  νά  προσέξουμε  πολύ: Ὅτι  δηλαδή  ἡ  Καινή  Διαθήκη  πρωτοτύπως  στά  ἀρχαῖα  ἑλληνικά  (στήν  κοινή  γλῶσσα)  ἔχει  τήν  πρόθεση  παρά  (= ἐκ), ἐκ  μέρους, τοῦ  Πατρός  ἐκπορευόμενον, ἡ  ὁποία  δέν  ἐπιτρέπει  νά  παρεμβάλλουμε  τό  καί  ἐκ  (ἐκ  μέρους)  τοῦ  Υἱοῦ  ἐκπορευόμενον, τό  Filioque, νά  παρεμβάλλουμε  δηλαδή  ἄλλο  πρόσωπο  μεταξύ  Πατρός  καί  Ἁγίου  Πνεύματος.

Δυστυχῶς  ὅμως  οἱ  πρῶτοι  πατέρες  μεταφραστές  τῆς  Καινῆς  Διαθήκης  ἀπό  τά  ἀρχαῖα  ἑλληνικά  στά  λατινικά  (ἀπό  ἄγνοια;)  ἔθεσαν  τήν  πρόθεση  a  (= ἀπό)  στό  κείμενο  τοῦ  Εὐαγγελιστοῦ  Ἰωάννου  ἀντί  τῆς  προθέσεως  ex  (= ἐκ  ἤ  παρά). Ὁπότε  ἦταν  καί  εἶναι  εὔκολο  νά  παρασυρθεῖ  ὁ  καθένας  καί  νά  παρεμβάλει  τό  Filioque  (= τό  καί  ἀπό  τοῦ  Υἱοῦ)  ἤ  καί  νά  ὑπερασπιστεῖ  τήν  εἰσχώρηση  τοῦ  Filioque  στό  λατινικό  Σύμβολο  τῆς  Πίστεως.

Εὔκολο  ὅμως  εἶναι  καί  νά  ἀντιληφθεῖ  μετά  τά  ἀνωτέρω  καί  τό  σφάλμα  στό  λατινικό  Σύμβολο  τῆς  Πίστεως, καθώς  ἐπίσης  καί  στό  λατινικό  κείμενο  τῆς  Ἁγίας  Γραφῆς  καί  νά  τό  διορθώσει. Νά  βάλει  δηλαδή  καί  στήν  Ἁγία  Γραφή  τή  λατινική, ὅπως  καί  στό  λατινικό  Σύμβολο τῆς Πίστεως τήν  πρόθεση  ex  (= ἐκ  μέρους)  ἀντί  τῆς  a  καί  νά  ἀφαιρέσει  τό  Filioque.

Ἐδῶ  πρέπει  νά  σημειωθεῖ  καί  νά  τονιστεῖ  ὅτι  ἀρχικά, ἀπό  τή  Β΄  Οἰκουμενική  Σύνοδο  καί  γιά  αἰῶνες  μετά  καί  στά  λατινικά, τό  Σύμβολο  τῆς  Πίστεως  εἶχε  τό  ὀρθό, τήν  πρόθεση  ex  (καί  ὄχι  τήν  πρόθεση  a)  καί  ἔλλειπε  τό  Filioque. 

Ὡς  ἐπιβεβαίωση  τῶν  ἀνωτέρω  παραθέτουμε  τά  ἑξῆς  χωρία, τά  σχετικά  μέ  ἐκεῖνο  πού  ἀσχολήθηκαμε  μέχρι  τώρα  καί  τό  ὁποῖο  περιλαμβάνεται  μεταξύ  αὐτῶν.

Ἔτσι  ἀποδεικνύεται  καί  ἡ  συνάφεια  μεταξύ  ὅλων  τῶν  χωρίων  τῆς  Ἁγίας  Γραφῆς.

α)  Ἰω. 14,16-17: «Καί  ἐγώ  (ὁ  Χριστός)  ἐρωτήσω  τόν  πατέρα  καί  ἄλλον  παράκλητον  δώσει  ὑμῖν, ἵνα  μένῃ  μεθ'  ὑμῶν  εἰς  τόν  αἰῶνα, τό  πνεῦμα  τῆς  ἀληθείας». . . 

Τό  Ἅγιο  Πνεῦμα  ὀνομάζεται  καί  Παράκλητος. 

Ὁ  Πατέρας  δίνει  τόν  Παράκλητο, τό  Ἅγιον  Πνεῦμα. 

Τό  ρῆμα  «δίνει»  φαίνεται  σημαίνει  καί  ἐκπορεύει  καί  στέλνει.

 Ὁ  Υἱός  παρακαλεῖ  τόν  Πατέρα, γι'  αὐτό. 

Καί  ὁ  Υἱός  ὀνομάζεται  παράκλητος.

β)  Ἰω. 14,26:  «Ὁ  δέ  παράκλητος  τό  Πνεῦμα  τό  Ἅγιον  ὅ  πέμψει  ὁ  Πατήρ  ἐν  τῷ  ὀνόματί  μου  ἐκεῖνος  ὑμᾶς  διδάξει  πάντα...».

Ἐπίσης  ὁ  Πατήρ  πέμπει  (= στέλνει)  τό  Ἅγιο  Πνεῦμα. 

γ)  Ἰω. 15,26:  «Ὅταν  δέ  ἔλθῃ  ὁ  παράκλητος  ὅν  ἐγώ  πέμψω  ὑμῖν  παρά  τοῦ  Πατρός, τό  Πνεῦμα  τῆς  ἀληθείας  ὅ  παρά  τοῦ  Πατρός  ἐκπορεύεται, ἐκεῖνος  μαρτυρήσει  περί  ἐμοῦ».

Καί  τίς  δύο  φορές  ἔχει  τήν  πρόθεση  παρά  (= ἐκ)  καί  ὄχι  τήν  ἀπό.

Ἄλλο  τό  ἐκπορεύεται  καί  ἄλλο  τό  πέμπεται. Ὁ  Πατήρ  ἐκπορεύει. Ἀλλά  καί  ὁ  Υἱός  πέμπει  (= στέλνει). Αὐτό  φαίνεται  καί  ἀπό  τό  χωρίο  Ἰω. 14,26.

δ)  Ἰω. 16,7:  «Ἀλλ'  ἐγώ  τήν  ἀλήθειαν  λέγω  ὑμῖν·  συμφέρει  ὑμῖν  ἵνα  ἐγώ  ἀπέλθω. Ἐάν  γάρ  ἐγώ  μή  ἀπέλθω, ὁ  παράκλητος  οὐκ  ἐλεύσεται  πρός  ὑμᾶς. Ἐάν  δέ  πορευθῶ, πέμψω  αὐτόν  πρός  ὑμᾶς».

Ὁ  Υἱός  πέμπει  (= στέλνει)  ἐπίσης  τό  Ἅγιον  Πνεῦμα.

ε)  Ἰω. 16,13:  «Ὅταν  δέ  ἔλθῃ, τό  Πνεῦμα  τῆς  ἀληθείας, ὁδηγήσει  ὑμᾶς  εἰς  πᾶσαν  τήν  ἀλήθειαν».

Τό  Ἅγιον  Πνεῦμα  ὁδηγεῖ  τούς  ἀποστόλους, τά  μέλη  τῆς  Ἐκκλησίας  καί  τήν  Ἐκκλησία  ὅλη.

στ)  Α΄  Ἰω. 2,1:  «Τεκνία  μου, ταῦτα  γράφω  ὑμῖν  ἵνα  μή  ἁμάρτητε·  καί  ἐάν  τις  ἁμάρτῃ, παράκλητον  ἔχομεν  πρός  τόν  πατέρα, Ἰησοῦν  Χριστόν  δίκαιον».

Καί  ὁ  Ἰησοῦς  Χριστός  εἶναι  καί  ὀνομάζεται  παράκλητος.

Συνοπτικά:

Ὁ  Πατήρ  ἐκπορεύει  τό  Ἅγιο  Πνεῦμα, δίνει  τό  Ἅγιο  Πνεῦμα  καί  πέμπει  (= στέλνει)  τό  Ἅγιο  Πνεῦμα.

Ὁ  Υἱός  πέμπει  τό  Ἅγιο  Πνεῦμα  καί  παρακαλεῖ  τόν  Πατέρα  πρός  τοῦτο.

Τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται μόνον ἐκ μέρους (ἐκ, παρά, ex) τοῦ Πατρός.

Μέ  αὐτά  τά  δεδομένα  μπορεῖ  ὁ  καθένας  νά  συντελέσει  στήν  ἐπάνοδο  τῆς  ἀρχικῆς  πορείας  τῆς  Δύσεως, τήν  ὀρθή  πορεία, γιατί  ὄχι  καί  στήν  ἑνότητα  ὅλων  τῶν  χριστιανῶν  Ἀνατολῆς  καί  Δύσεως.

Βιβλιογραφική  ὑποστήριξη  (ἐνδεικτικῶς): 

Βράκα  Ἀντ., Ἡ  Γραμματική  τοῦ  λατινικοῦ  λόγου, Ἀθήνα 2008.

Κακριδῆ  Θ., Γραμματική  τῆς  λατινικῆς  γλώσσης, Ἀθῆναι 1964.

Κατεβαίνη  Κων., Συντακτικόν τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, Ἀθῆναι 1965.

Τζαρτζάνου  Ἀχ., Γραμματική τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσης, Ἀθῆναι 1962.

Τζαρτζάνου  Ἀχ., Συντακτικόν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσης, Ἀθῆναι 1976.

Humbert  J.- Κουρμούλη  Γ., Συντακτικόν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσης, Ἀθῆναι 1957.

ΠΗΓΗ:  ΚΛΙΚ